allerhande

Humor

PGGM 2005

Sommige mensen denken dat je alleen kunt lachen om leuke dingen. Humor is voor hen puur een uiting van vrolijkheid. Veel mensen putten echter ook kracht uit humor. Zij bekijken nare dingen met nét iets andere ogen en zien er dan de grap van in. Dat doet ze goed. Humor werkt dan als medicijn. Daarom hoeft de lach in de zorg niet worden geschuwd. Lachen zorgt voor afleiding. Humor kan bijdragen aan herstel of acceptatie van ziekte.
Het is een misverstand te denken dat je door te lachen dingen bagatelliseert. De Engelse schrijver Bernard Shaw heeft dat ooit mooi verwoord: ‘Het leven houdt niet op grappig te zijn als iemand doodgaat, zomin als het ophoudt serieus te zijn als iemand lacht.’
Lachen is gezond. Wetenschappers van de lach, ook wel gelotologen genaamd, weten waarom. Als we lachen, maken we achtereenvolgens adrenaline, immunoglobuline en endorfine aan. Als ons lichaam die stoffen in die volgorde produceert, ontspant het zich niet alleen, maar krijgt het ook extra energie en weerstandsvermogen.
Uit onderzoek van de Universiteit van Maryland blijkt dat plezier in het leven de kans op een hartinfarct vermindert. En niet voor niets zeggen de vele kerngezonde honderdjarigen uit Georgië dat het – dubbelzinnige - geheim van hun gezegende hoge leeftijd schuilt in een sober leven met heel veel feesten.
Dichter bij huis benadert Herman Finkers, de grappigste en de beroemdste Almeloër, lachen weer heel anders. ‘Humor heeft ook leuke kanten,’ zei hij ooit in een interview met de Volkskrant. Maar hoe je humor bewust kunt toepassen wist Finkers ook niet. ‘De leukste grappen blijven de spontane, niet-bedachte grappen. Maar ja, bedenk die maar eens.’
De beste grappen borrelen als vanzelf op. Zoals bij de huisarts van Simon. Simon had last van een hardnekkige hoest en moest naar de dokter. Toen hij met zijn Ajax-pet op zijn hoofd de spreekkamer binnenkwam, zei de dokter: ‘Het is maar goed dat jij voor Ajax bent. Want gister kwam hier een jongen met een Feijenoord-pet en tegen hem heb ik gezegd: “Ga jij maar naar een andere dokter.” Want zulke jongens help ik niet.’ Even keek Simon vragend naar zijn moeder. Aan de blik in haar ogen zag hij dat hij het goed begrepen had en dat die rare dokter een grapje over zijn Ajax-pet had gemaakt. Simon lachte er om.
Zo verkleint humor de afstand tussen zorgverleners en patiënten. Het ijs tussen Simon en de dokter was onmiddellijk gebroken. Mensen die samen kunnen lachen, vertrouwen elkaar. Grappen kunnen de angel uit een situatie halen. Goedmoedige plagerijen, waarbij beide partijen weten dat ze elkaar psychisch ‘beetnemen’, verbeteren vaak de onderlinge sfeer.
Het is makkelijk om grapjes te maken met een jongetje van acht dat niets ernstigs mankeert. Dat ligt anders in de palliatieve zorg, bij patiënten voor wie genezing niet meer mogelijk is. Volgens Léon van Woerden, docent verpleegkunde aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, hoef je echter ook in die situaties niet te voorzichtig met humor te zijn. En zeker niet met het ophalen van mooie herinneringen.
‘Wat is het leukste dat u heeft meegemaakt?’ ‘Waar heeft u het meest om gelachen in uw leven?’ Volgens Van Woerden vinden stervenden het plezierig als je dat vraagt. ‘Vaak ook zijn ze verbaasd omdat het al zo lang geleden is dat hen zoiets werd gevraagd.’
Ook stervenden hebben behoefte om te lachen. Van Woerden maakte ooit mee dat ziekenhuispatiënten vrolijk aan het lachen waren en zich opeens tot hun schrik realiseerden dat de buurvrouw in de volgende kamer terminaal was. Ze gingen naar haar toe en maakten hun excuses voor hun onnadenkendheid. De vrouw was echter helemaal niet gekrenkt. Integendeel. Zij wilde ook graag lachen en vroeg of ze bij de anderen mocht liggen.
Volgens Van Woerden hebben terminale zieken vaak moeite met de gezalfde omgeving waarin zij verkeren. Zij voelen een afstand tot de mensen die zeer met hen begaan zijn, maar zich vaak moeilijk een houding weten te geven. Met humor kun je die afstand volgens hem overbruggen. ‘Humor is de kortste afstand tussen twee mensen,’ zegt hij. ‘Bovendien ontspant lachen en kan er daardoor ook ruimte ontstaan om te huilen,’ is zijn ervaring.
Humor kan op de meeste onverwachte momenten voor alle betrokkenen de spanning breken. Van Woerden herinnert zich het sterfbed van zijn eigen moeder, een katholieke vrouw die altijd veel gevoel voor humor had gehad. Op zeker moment werd zij in aanwezigheid van haar dierbaren bediend. Na de plechtigheid was er een stilte waarin iedereen zich erg ongemakkelijk voelde.
Toen vroeg de moeder op laconieke toon: ‘En moet ik nou dood?’ Waarop iedereen rond het sterfbed in de lach schoot. Een lach kan bevrijdend werken en zelfs op een sterfbed voor ontspanning zorgen.
Wie kan lachen om zijn eigen situatie, bepaalt zelf zijn perspectief. Humor biedt innerlijke kracht. Zo had een oude man graag gehoord dat de kanker aan zijn oor na een aantal bestralingen was genezen. Maar van de radioloog moest hij toch over een halfjaar voor controle terugkomen en dan zou de oncoloog ook bij het consult zijn. Dit vertelde de man aan zijn kinderen. In plaats van zijn teleurstelling uit te spreken over het feit dat hij moest terugkomen, veranderde hij het perspectief door er met een knipoog aan toe te voegen: ‘Je weet hoe dat gaat bij artsen, die schuiven elkaar alleen maar werk toe.’
Humor over ernstige en levensbedreigende zaken maakt dat die dingen emotioneel beter beheersbaar zijn. Daarom is lijden makkelijker voor mensen die zelfs in de meest penibele omstandigheden hun situatie met een luchtige blik kunnen bekijken.
Maar ook voor verpleegkundigen en de andere werknemers in de zorg maakt humor het werken plezieriger. ‘Vaak maak je het met
kleine dingen iets gezelliger,’ zegt een wijkverpleegkundige. Kant-en-klare recepten voor grappen heeft ze niet. Zij beaamt wat Herman Finkers zei: de spontane grappen zijn het leukst. Het zijn vaak opmerkingen die haar bijna terloops ontvallen. Zoals bij de meestal erg chagrijnige vrouw die tegen haar opmerkte, dat ze zoveel rimpels had gekregen. Waarop de wijkverpleegkundige zei: ‘Dat komt omdat u altijd zoveel lacht.’ ‘Jij rotmeid,’ antwoordde de vrouw lachend, want zij begreep verdraaid goed dat de wijkverpleegkundige dat niet serieus had bedoeld.
Humor kan ook onzekerheid bij een kraambed verminderen. Op zich is een geboorte van zichzelf een vrolijke aangelegenheid. Maar als het een eerste kindje is, zitten de nieuwbakken ouders vaak over doodnormale dingen in spanning. Bijvoorbeeld wanneer de boreling scheel kijkt. Dat gebeurt vaak in de eerste levensdagen, maar veel jonge ouders weten dat niet en zijn dan bang dat hun kind de rest van zijn leven zal loensen. Een kraamverzorgster vertelt dat zij zulke ouders graag een beetje in de maling neemt. Met een brede grijns zegt ze dan op plagerige toon: ‘Als hij groot is heb je daar van die kleine kippenbrilletjes voor.’
Humor is vaak subjectief. De een ziet de humor niet in van wat een ander heel grappig vindt. Het is daarom vaak een kwestie van intuïtie of je bepaalde grappen kunt maken. ‘Toen ik in opleiding was, heb ik wel eens mijn excuses moeten aanbieden omdat ik me realiseerde dat een grap van mij helemaal verkeerd was gevallen,’ vertelt een wijkverpleegkundige. ‘Ik heb in de loop der jaren geleerd wat wel en wat niet gepast is.’
Koste wat kost lollig proberen te zijn, heeft een averechts effect. Sommige mensen hebben nou eenmaal meer gevoel voor humor dan andere. Wie van zichzelf geen lachebekje is, moet zich niet willens en wetens leuker voordoen dan hij is omdat hij patiënten willen te vrolijken. Want moedwillig leuk doen is een zielige vertoning. Omgekeerd is het niet normaal als mensen op hun werk hun humor achterwege laten. Ook wie lacht, neemt zijn werk serieus.

terug naar overzicht